سال ٢٠٢٣ ارمغان آور نهصدمین سالگرد درگذشت عمر خیام در سال ١١٢٣ ميلادى (٥١٧ ق يا ٥٠٢ ش) است، دو سال پس از هزاره تولدش در ١٠ ژوئن ١٠٢١ ميلادى (٤١٢ ق يا ٤٠٠ ش)
بوستون، ماساچوست، امريكا، ١٠ ژوئن ٢٠٢٣/EINPresswire.com/«علم خیامی: ساختارهای روش شناختی رباعیات در تمام آثار علمی عمر خیام»، ششمین کتاب از مجموعه ١٢ جلدى «راز عمر خیام: پيام شناسى رباعیات در انديشه جامعه‌شناسی ذره-موجى» توسط Okcir Press (نشر اكسير، پژوهشكده عمر خیام، امريكا)، در ٢٠ خرداد ١٤٠٢ منتشر شد كه مصادف بود با هزار و دومین سالگرد تولد وى در ٢٠ خرداد ٤٠٠ ش (٤١٢ ق يا ١٠ ژوئن ١٠٢١م) و نهصدمين سالگرد درگذشت او در ١٠٢ سالگى (شمسى) هنگام شكوفه ريزان نيشابور در سال ١١٢٣ م، يعنى همان تاريخ از قديم روايت شده ٥١٧ ق كه به درستى بر سنگ مقبره وى حك شده است.
براى خواندن اين نشرنامه به انگليسى لطفاً اينجا كليك كنيد. براى خواندن اصل اين نشرنامه به فارسى لطفاً اينجا كليك كنيد يا به انتهاى اين صفحه مراجعه كنيد.
در كتاب ششم مجموعه، جامعه شناس دکتر محمدحسين تمجيدى با هدف درک ساختارهای روش شناختی رباعیات عمر خیام که در تمام آثار علمی موجود او بطور گسترده موجود است، متون عربی خيام و ترجمه جديد انگلیسی خود را از آنها بر أساس ترجمه‌های فارسى خيام پژوهان فقيد دكترغلامحسین مصاحب و علامه جلال‌الدین همایی و دو ترجمه جديد فارسی ديگر وى (كه در كتاب آورده شده اند) همراه با تحلیل پيام شناختى آنها ارائه داده است.
پنج رساله علمی خیام كه در كتاب مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از: ١) رساله ای در موسیقی در چهارگان (تتراكورد)؛ ٢) رساله ای شامل دو بخش كه يكى از آن دو در مورد استفاده ترازويى آبى برای اندازه گیری وزن فلزات گرانبها در جسمی مركب از آنها مى باشد؛ ٣) رساله ای در مورد تقسیم ربع دایره برای رسیدن به تناسبى معین؛ ٤) رساله ای در طبقه بندی و حل تمام معادلات جبری درجه سوم (و پایین تر) با استفاده از روش های هندسی؛ و ٥) رساله ای در توضیح اشكالاتى در سه أصل پردازى اقلیدس در کتابش «اصول هندسه». خیام سه رساله علمی (هنوز نايافته) دیگر درباره طبیعت، جغرافیا و موسیقی نوشت، در حالی که رساله چهارمى از وى در مشكلات حساب به گونه ای متفاوت موجود است زیرا بر کار دانشمندان متأخر اسلامی و غربی تأثیر گذاشته است. کار وى در نجوم در مورد اصلاح تقویم شمسی نیز به گونه ای متفاوت در تقویم مورد استفاده در ایران امروز موجود است. به یک نوشته کوتاه پرسش و پاسخ منسوب به وى درعلم احكام نجوم بى توجهى شده است.
تمجيدى آثار علمی خيام را در ارتباط با بينش الهياتى، فلسفی و نجومی خود خیام بررسى كرده است. این مطالعه نشان می‌دهد که اين يگانه حكيم ايران و اسلام در همه آثار علمى خود مشتركاً توجه روش‌شناختی خاصى به موضوع نسبت‌ها و تناسب داشته است. بنابراین، به همین دليل نيز نمى توان هر رباعی اى که وى سروده است را بدون در نظر گرفتن جایگاه نسبى آن در بطن تناسباتى مجموعه رباعياتش قابل درک دانست. رباعیات خیام در واقع نقدی بوده است بر احكام جبرى (تقدیرگرایانه) نجوم سنتى، و از اينرو مهمترین اثر علمی او در نجوم بوده که بدلايل علمىِ قابل توضيح در روش خداشناختى و فلسفى توحيدى وى مى بايست در قالب شعر ارائه داده مى شد.
مطالعه آثار علمی خیام در ارتباط با آثار سایر دانشمندان، خارج از چارچوب بينش فلسفی، الهياتى و نجومی خود وى، مانند مقایسه گِرد بودن دو میوه است در عین نادیده گرفتن سیب و پرتقال بودن آنها. خیام متفکری رابطه‌شناس، کل نگر و به گونه اى خودشمول واقع گرا بوده است كه در صدد شناخت نظام آفرينش تكاملى موجودات و زنجیره علّی آنها بوده با روشى خلاق، فرا رشته‌ای، فرافرهنگی و کاربردی. او انديشه هندسی شاعرانه ای را برای حل مسائل جبری به کار برد و تفکر منطقی روشمند او حتی از نقد جدى اقلیدس نيز دریغ نکرد. رساله او در مورد اقلیدس مفاهیم عددی و مقدارى نسبت و تناسب را از طریق تعميم مفهوم عدد به گونه ای که هم اعداد گویا و هم ناگويا را شامل شود، یکپارچه کرد و از اينرو از سنت اتمی یونانی در تعريف طبيعى عدد فراتر رفت.
مطالعه آثار علمی حكيم عمر خیام در ارتباط با آثار سایر دانشمندان، خارج از چارچوب بينش فلسفی، الهياتى و نجومی خود وى، مانند مقایسه گِرد بودن دو میوه است در عین نادیده گرفتن سیب و پرتقال بودن آنها. — نويسنده، دكتر جامعه شناس محمدحسين تمجيدى
طبقه‌بندی معادلات جبری خیام، که از گونه درجه سوم اين معادلات فراتر نمى رود، از مقاصد کاربردی علم او حکایت دارد که می‌توان آن را در چارچوب فلسفى و خداشناختى و ستاره شناسى اسلامی خود وى تلاشی در پردازش یک «نظریه همه چيز» جبری و عددی دانست که نه تنها نظريه اى است نمادین از سه بعد جسمانى، بلکه از سه گانگى عقل، نفس و جسم به عنوان انواع اساسی جوهرى واحد که خداوند هستى آفریده است تا نسبتاً خودپويانه در «سلسله ترتيب» دوسويه آمدن از و رفتن به سوى منشأ آفرينش تکامل یابد. اگرچه سلسله ترتيب تكامل آفرينشى محدودیت هایی را ایجاد می کند، همانطور که در تخیل نجومی آن زمان متصور مى گرديد، براى خيام هستى سرنوشت گرا و جبرى نیست. نگاه مفهوم‌گرایانه خیام به كُنِش انسانی به‌عنوان نیرويى خلاق و عينى در جهانى كنش پذير، امکان اراده مندى و آزادی انسان را فراهم می‌کند كه منوط است به امكان خود-بيدارگرى او از خواب فراموشى به درك جايگاه خويش در سلسله ترتيب آفرينش، امكانى که رباعیات برای يارى به تحقق آن سروده شده است. رباعيات مجموعه اى بوده است متوازن از رشته گوهرهايى خردمند براى عروج سراينده و شنونده از بينشى کثرتى به توحيدى با بهره گيرى از استعاره شراب و ديگر استعارات نجومی، هندسی، عددی، تقویمی، و موسیقایی در رباعیاتى كه طبق نظم تناسبى دقيقى طبقه بندی شده اند واز سلسله ترتیب منطقی ويژه اى پیروی می کنند.
————————————
گر بر فلكم دست بُدى چون يزدان
برداشتمى من اين فلك را ز ميان
وز نو فلكى دگر چنان ساختمى
كآزاده به كام دل رسيدى آسان
— عمر خيام
————————————
درباره پنج کتاب پيشين مجموعه
در مجموعه «راز عمر خيام»، براى بزرگداشت هزاره تولد و نهمين سده درگذشت وى، دكتر تمجيدى نتایج چندین دهه تحقیقات خود را درباره عمر خیام ارائه مى دهد. هدف از اين پژوهش یافتن پاسخ های قطعی برای معماهاى فراوانى است که هنوز خیام را در بر گرفته اند، به ویژه درباره وجود، ماهیت، و هدف رباعيات در زندگی و آثارش. برای پاسخ به سؤالات مطروحه با كاربرد روشى جدید در پيام شناسى (هرمنوتیک)، که ملهم است از آنچه وى آن را انديشه جامعه شناختی ذره-موجى (كوانتومى) می نامد، به جمع آوری و مطالعه تمام نوشته های فلسفى، دينى، علمی و ادبی منسوب به خیام مى پردازد.
عنوان نخستين کتاب این مجموعه «خيامى پژوهى نوين: ذره-موج سازى ساختارهاى نيوتنى انديشه جامعه شناختى سى. رايت ميلز براى روشى نوين در پيام شناسى» بود. در این کتاب، تمجيدى روش خيام پژوهشى جديد خود را ارائه داد. اين روش مبتنی بر نتایج کار اخیر او در جامعه‌شناسی دانش علمی است با عنوان «آزادسازیِ جامعه شناسی: از انديشه نیوتنی به ذره-موجى: جلد ١: حل معماى ذره-موج» (٢٠٢٠). ايده اصلى اين روش اين است كه هر ذره در عين حال هم فشرده و هم بطور موجى گسترده موجود است؛ از اينرو، حتى اگر انتساب ذره هاى رباعيات در نسخ متعدد قديم مورد سؤال باشند، رباعيات وى در عين حال مى بايد بطور گسترده در متون اصلى و تأييد شده خودِ وى موجود قلمداد شوند. از اينرو رباعياتش را مى توان ازطريق آثار ديگرش تحقيقاً باز يافت.
هدف دومین کتاب از این مجموعه با عنوان «هزاره خیامی: گزارش کشف تاريخ واقعى تولد و تأیید مجدد تاریخ های واقعی تولد و درگذشت عمر خیام (١١٢٣-١٠٢١ ميلادى)» پى ريزىِ بنيان مهمى براى پيشبرد اهداف مجموعه يعنى پاسخگويى به سؤالات تاكنون حل نشده پیرامون تاریخ تولد و درگذشت عمر خیام بود. بدين منظور نويسنده به بازنگرىِ انتقادی شیوه ای که طالع تولد عمر خیام (گزارش شده در «تتمة صوان الحكمة») توسط سوامی گویندا تيرتها در كتابش «شهد لطف: زندگی و آثار عمر خیام» (١٩٤١) انجام گرفت پرداخت. در اين بازبينىِ عميق، تمجيدى تناقضات درونى جدى و اشتباهات محاسباتى مهمى را کشف كرد که مانع از رسیدن تيرتها (و از آن زمان، سایر محققانى كه کم و بیش نتایج او را مسلم دانسته اند) به تاریخى قابل اطمینان برای تولد خیام شد، بطورى كه اشتباهاتش مطالعات خیامی را ده ها سال به سردرگمی در مورد زندگی و آثار خیام دچار ساخت.
تمجيدى سپس تلاش موفقيت آميز خود براى کشف تاریخ واقعی تولد خیام را برای نخستين بار در این کتاب مفصلاً شرح داد. نويسنده سپس توجه خود را به تعیین قطعی تاریخ صحيح درگذشت عمر خیام معطوف كرد و با انجام تحلیلی عمیق و تودرتو از «تتمة صوان الحكمة» بیهقی، «میزان الحکمة» عبدالرحمن خازنی، «چهار مقاله» نظامی عروضی و «طربخانه» یار احمد رشیدی تبریزی، در ارتباط با ساير متون، موفق شد تاريخ از قديم روايت شده ٥١٧ قمرى (١١٢٣ م.) را براى درگذشت خيام مجدداً تأييد كند و محتمل ترین روز درگذشت خيام كه همان روز تولدش هنگام فصل شكوفه ريزان نيشابور بود را تأييد و تعيين كند.
عنوان سومین کتاب از این مجموعه «ستاره شناسى خیامی: چگونه طالع نويافته تاريخ واقعى تولد عمر خيام سرچشمه نام ادبى او را آشكار و تأليف رباعيات توسط او را مستقلاً تأييد مى كند» بود. در كتاب سوم مجموعه، بررسى پيام شناختى طالع خیام در تقاطع با رباعيات خيامى تمجيدى را به کشف رباعى غيرسرگردانى سوق داد كه تاكنون بدان كاملاً بى توجهى شده، رباعى اى كه وى ثابت كرد نمى تواند سروده كسى جز خیام بوده باشد، و اين تأییدی است کاملاً مستقل بر اينكه خيام سراينده رباعيات بوده است. وی همچنین نشان داد که چگونه رباعی دیگری که سراينده آن صد ساله شدن خود را اعلام كرده از آنِ خیام است. این بدان معناست که همه رباعیات خیامی موجود اکنون به ارزیابی مجدد پيام شناختى نیاز دارند.
مطالعه بیشتر نويسنده در كتاب سوم در مورد پنجاه رباعیات خيامى نمونه وی را به این نتیجه رساند که سراينده آنها به طور قطع قصد داشته است که شعرها در خفا باقی بمانند، اينكه آنها مجموعه ای از رباعیات به هم مرتبط هستند و نه رباعیات جداگانه منفرد که براى سرگرمی در حاشیه نوشته شده باشند، اينكه آنها گزارشى از سِير فکری سراينده در یک «نامه عُمر» بوده که در كليت آنها نقد يا قبول هوشيارانه احكام نجوم اتفاقی نبوده بلکه براى کل مجموعه ضروريت داشته، و اينكه با توجه به محتواى رباعی تخلص يا امضاى كشف شده، قرار بوده اين ديوان هزار رباعی را در برگيرد.
عنوان چهارمین کتاب از این مجموعه «فلسفه خیامی: ساختارهای هستی‌شناختی رباعیات در آخرین رساله یادگاری عمر خیام درباره علم کلیات وجود» بود. در کتاب چهارم، با ارائه متن فارسی و ترجمه انگلیسی جدیدى از این رساله، تمجيدى به بررسی ساختارهای هستی شناختی رباعیات در آخرین رساله خیام پرداخت. آخرین رساله خیام در علم كليات وجود، دیدگاه او از هستی را به عنوان جهانى كُنِش پذير که در آن انسان جایگاهی عینی و كنشگر دارد آشکار می کند و نور جدیدی بر ساختارهای هستی شناختی رباعیات می افکند. ايده «سلسله الترتيب» او یک جهان بینی بدیل آفرينشى-تکاملی اسلامی است که بینشى ذره-موجى مبتنى بر اصالت فهم از جهان به عنوان جوهری واحد، خودپو، خودشناس و خودآفرین ارائه می دهد، جوهری که عاشقانه توسط خداوندى كه مطلقاً خير است خلق شده است. هستى آفريده شده اساساً خير است، اما، به دلیل ماهیت خير خودآفرینندگى ارادی آن (كه در سرشت انسان متبلور است)، بالقوه می‌تواند در معرض عیوب و شرّ اتفاقی قرار گیرد كه، به دليل همان ماهيت خيرِ ارادى و كنشگر انسان برای ساختن یک زندگی معنوی و مادى سعادتمند توسط خودش در این جهان، قابل شناخت و درمان هستند. غیر از خداوندِ واجب الوجود، «جهانی دیگر» وجود ندارد و هر جا او هست مطلقاً خير است. روز داوری، بهشت، و جهنم قطعاً موجوداتى واقعی هستند، ولى دنیوی، نه آخروی. از نظر خیام، هستى انسان می‌تواند تا آنجا كه ما آن را هنرمندانه خوب سازيم خوب باشد، و اين امكان را ما بايد از اینجا و اکنونِ زندگى درونى شخصى و اجتماعى خودمان در حيات دنیوی‌مان شروع كنيم. هدف رباعيات خدمت به تحقق هنرمندانه چنین هستى شايسته اى براى انسان بوده است.
عنوان پنجمين کتاب مجموعه «الهيات خیامی: ساختارهای معرفت شناختى رباعیات در همه نوشته‌های فلسفی عمر خیام منتهی به آخرین رساله یادگار او» بود. در آن کتاب نشان داده شد که ثمربخش ترین راه برای فهم شش متن ديگر فلسفى-الهياتى خیام، در نظر گرفتن آنها به عنوان تلاش هایی است در دفاع از ايده «سلسله ترتيب» خلقت كه وى آن را به طور ضمنی هنگام ترجمه و تفسیر خطبه ابن سینا ارائه داد و در آخرين رساله یادگاریش («كليات وجود») به كمال رسانيد. این متون در خدمت ارائه معرفت شناسی الهیاتی نهفته در ايده سلسله ترتيب خیام بودند و دیدگاه خلاق وى مبتنى بر اصالت فهم (conceptualism) را از هستی آشکار می کردند که روش شاعرانه او را در شناخت خداوند، خلقت و خويشتن در یک جهان بینی توحيدى اسلامی آفرينشى-تکاملی نشان می داد.
راه خیام برای شناخت خداوند و هستی از نظر جهان بینی نه دو انگارانه (دواليستى) و نه ذره اى (اتميستى) بلكه توحيدى است که امکان واقع بينى خودشمول، جبر احتمالاتى، علیت خلاق و فراگستر (یا «ناپیوسته»)، دانش فرارشته ای، و حقيقت جويى فرافرهنگی را فراهم مى سازد. بنابراین، روش جهان بينى وى به گونه اى پيش آگاهانه تمام هشت ویژگی آنچه امروز به آن بينش ذره-موجى (کوانتومی) اطلاق مى كنيم را برآورده می‌کند (نك. تمجيدى ٢٠٢٠). زبان شعر برای كسب شناخت توحيدى مساعدترين است، و واقع بينى خودشمول الزاماً در پى خودشناسى است و از اينرو بايد تلاشهاى عقلى، احساسى و حواسى شناخت (عقل، دل، بدن) را همزمان به كار گيرد. این توضیح می دهد كه چرا خیام از مكتب پژوهىِ صرفاً عقلى به سوى مواجهه اى شاعرانه و هنرى با واقعیت گذار كرد. از اينرو منظور خيام از «مستی»، که وى آن را بالاترین مرتبه از معرفت می‌داند، همان دستيابى به شناختى توحيدى و ذره-موجى است که مى تواند به مساعدترين شكل از طریق شعرسرايى به‌عنوان هنرى مراقبه‌ای برای تزكيه نفس به دست آید. به بيان استعارى، هدف اين روش، گذار از شناخت اشیاء به‌عنوان انگورهای تقسيم پذير به سوى شناخت ناب و توحيدى آنها به‌عنوان شرابِ تقسيم ناپذير است – مانند آن چه که امروز آن را گذار ازبينش نیوتنی ذره اى و پاره پاره انگار به سوی بينشى ذره-موجى (کوانتومی) براى كسب شناخت واحد و يكپارچه از واقعیت هستى می‌نامیم.
دكتر تمجيدى کتاب پنجم را با این نهاده به پایان رساند که کلید ورود به خیمه اسرارآميز خیام این است که بدانیم منظور اصلى وى از «شراب» در رباعیاتش همان خودِ رباعيات اوست، کلیدی که به لطف معرفت‌شناسی الهياتى او تاكنون در رباعياتش آشکارا پنهان مانده است. رباعیات برای او کاری مادام‌العمر بر روی خودش براى تزكيه نفس بود و از اين رهگذر خدمتى بود براى بیدارسازى روحانى انسان به جایگاه و وظیفه خود در سلسله ترتيب تكاملى جهانى كه خداوند آفريده است. آن همچنین تلاشى بود براى تحقق آرزویش برای داشتن روحی ماندگار. او ارزش اکنون اثبات شده شاهكارِ مرموز خود را می دانست و به همین دلیل بود که «شراب» خود را چنان بسيار تحسین مى کرد.
مشخصات كتاب ششم: چاپ اول (انگلیسی): ٨٠٠ صفحه – ٦ در ٩ اینچ – شامل منابع، تصاوير، واژه نامه – شماره کنترل کتابخانه کنگره 2023907731 – شابك ها: 9781640980303 (جلد سخت)، 9781640980310 (جلد نرم)، 9781640980327 (EPub)، 9781640980334 (PDF).
درباره پژوهشگر: محمدحسين (بهروز) تمجيدى مدیر بنیانگذار “اكسير: مرکز عمر خیام براى پژوهش يكپارچه در آرمانشهر، عرفان و علم (عرفانشهرسازى)” يا “پژوهشكده خيام” در آمريكا مى باشد. او دكتر دانشیار سابق جامعه شناسی در زمينه ى نظریه پردازى اجتماعی در دانشگاه ماساچوست در بوستون است. وى مدارك دکترا و کارشناسی ارشد خود را در جامعه شناسی همراه با گواهی تحصیلات تکمیلی در مطالعات خاورمیانه از دانشگاه بینگهمتون در سال ٢٠٠٢ در آمريكا دريافت نمود. مدرك كارشناسى وى در رشته ى معماری از دانشگاه كاليفرنيا در بركلى مى باشد.
Mohammad Tamdgidi
OKCIR: Omar Khayyam Center for Integrative Research
[email protected]
OKCIR’s EIN Newswire Press Release Links
خبر مطبوعاتى: «علم خیامی»: کتاب ششم از مجموعه ١٢ جلدى «راز عمر خیام» امروز در نهصدمين سالگرد درگذشت وى در سال ٥٠٢ ش (٥١٧ ق) منتشر شد